Blog: 10 politieke rolmodellen uit de Groninger geschiedenis

Groningen is van oudsher een feministisch bolwerk, zeggen historici Iris van den Brand (1994) en Sanne Meijer (1993). Zij schrijven een boek over Groninger vrouwen, dat in het najaar van 2022 verschijnt bij uitgeverij Passage.

De provincie en de stad Groningen hebben een groot aantal vooruitstrevende vrouwen voortgebracht die met hun daden en ideeën veel hebben betekend voor vrouwenemancipatie – op nationaal en soms zelfs internationaal niveau. Zij maakten de weg vrij voor vrouwen na hen. Desondanks lijken hun namen verdwenen in de nevelen der geschiedenis. Vrouwengeschiedenis is nog een relatief nieuw onderzoeksgebied, en richt zich voornamelijk op de Randstad. Groninger vrouwen vormen daardoor een dubbele minderheid, stellen Iris en Sanne. En dat is jammer, want representatie is alles. Daarom presenteren Iris en Sanne voor Stem op een Vrouw: 10 politieke rolmodellen uit Groningen!

1. Etta Palm (1743-1799)

De eerste feministe van Nederland

De in de stad Groningen geboren en getogen Etta Palm was niet alleen spionne, maar wordt ook gezien als de eerste feministe van Nederland. In 1791 richtte ze in Parijs de eerste vrouwenclub van Frankrijk op. Deze Société Patriotique et de Bienfaisance des Amies de la Vérité pleitte onder meer voor het recht op echtscheiding en voor toelating van vrouwen tot openbare ambten. Een jaar later leidde Palm een vrouwendelegatie naar het Franse parlement, waar zij onder meer opriep tot onderwijs en politieke vrijheid voor vrouwen.

Beeld: Vervaardiger onbekend, Groninger Archieven

2. Annette Versluys-Poelman (1853-1914)

Mede-oprichtster en eerste presidente Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht

In 1894 werd in Nederland de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht opgericht. Deze vereniging – met afdelingen door heel Nederland – lag aan de basis van de invoering van het vrouwenkiesrecht in 1919. Eén van de oprichtsters van deze vereniging, én de eerste presidente van het hoofdbestuur, was feministe Annette Versluys-Poelman uit Holwierde. Bovendien was zij lid van het oprichtingsbestuur van de Vrijzinnig Democratische Bond (VDB), een politieke partij die het algemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen bepleitte. Versluys-Poelman was hiermee de tweede Nederlandse vrouw die een dergelijke politieke functie bekleedde.

Beeld: Fotograaf onbekend, Wikimedia Commons

3. Cato Pekelharing-Doijer (1858-1913)

Presidente van de Vrouwenbond en de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid

In hetzelfde jaar als dat de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht werd opgericht, ontstond in Groningen de ‘Vereeniging de Vrouwenbond’. De Vrouwenbond had een bredere doelstelling dan alleen het vrouwenkiesrecht: ze wilde vrouwen voorzien van betere bewapening in de strijd om het bestaan. De Vrouwenbond nam het initiatief tot de ‘Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid’, die in 1898 in Den Haag gehouden werd. De tentoonstelling moest vrouwenarbeid bevorderen en de lonen en arbeidsvoorwaarden van vrouwelijke arbeiders verbeteren. Deze tentoonstelling wordt gezien als één van de hoogtepunten van de eerste feministische golf. Presidente van zowel de Groninger Vrouwenbond als van het organisatiecomité van de tentoonstelling was Cato Pekelharing-Doijer uit de stad Groningen.

Beeld: Fotograaf onbekend, privéarchief R. Hengeveld

4. Aletta Jacobs (1854-1929)

Een iconisch feministe en voorbeeld

In 1871 schreef Aletta Jacobs uit Sappemeer zich in aan de Rijksuniversiteit Groningen. Daar studeerde zij als eerste vrouw in Nederland af aan een universiteit. Een paar jaar later werd ze in Groningen eveneens de eerste Nederlandse promovenda en de eerste Nederlandse vrouwelijke arts. Ze opende in Amsterdam een huisartsenpraktijk en zette zich in voor het gebruik van anticonceptie voor vrouwen. Bovendien reisde ze, als voorzitter van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht, de wereld over om ook buiten Europa de strijd om het vrouwenkiesrecht te stimuleren. Onder haar voorzitterschap werd het vrouwenkiesrecht in 1919 ingevoerd.

Beeld: Fotograaf onbekend, Groninger Archieven

5. Wabien Mansholt-Andreae (1874-1966)

Socialist, politica, moeder

Bijna vijftien jaar voordat het actief vrouwenkiesrecht werd ingevoerd, schreef Wabina ‘Wabien’ Andreae zich in als lid van Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP). Al snel werkte ze zich op tot secretaris van de afdeling in Zuidhorn en werd een bekende naam in sociaaldemocratische kringen. Ze stond vooral bekend als een begenadigd spreekster. Ze werd actief in de Bond van Sociaal-Democratische Vrouwenclubs (BSDVC) en organiseerde politieke huisbijeenkomsten voor vrouwen. In 1919 werd ze verkozen tot raadslid van de gemeente Ulrum én tot lid van de Provinciale Staten. Toen in 1922 de eerste Tweede Kamerverkiezingen na de invoering van het algemeen kiesrecht plaatsvonden, vroeg de SDAP Mansholt-Andreae om zich verkiesbaar te stellen. Ze weigerde wegens haar ‘moederplichten’, maar stelde haar vriendin Agnes de Vries-Bruins in haar plaats voor. De Vries-Bruins werd in 1922 daadwerkelijk gekozen in Tweede Kamer.

Beeld: Fotograaf onbekend, Groninger Archieven

6. Agnes de Vries-Bruins (1874-1957)

Gemeenteraadslid, Statenlid en Tweede Kamerlid

Agnes de Vries-Bruins was één van de eerste vrouwelijke studenten aan de Rijksuniversiteit Groningen en aldaar medeoprichtster van de eerste vrouwelijke studentenvereniging van Nederland, later Magna Pete geheten. Ze studeerde medicijnen en begon in 1911 haar praktijk als zenuwarts in Groningen. Na de invoering van het vrouwenkiesrecht in 1919 werd zij datzelfde jaar nog gekozen als raadslid van de gemeente Groningen en als Statenlid van de provincie Groningen. In 1922 werd De Vries-Bruins één van de eerste zeven vrouwelijke Kamerleden van Nederland. Daarmee bekleedde ze functies in alle drie de bestuurslagen van Nederland.

Beeld: Fotograaf onbekend, Resources Huygens KNAW

7. Betsy Bakker-Nort (1874-1946)

Juriste, politica en voorvechtster van vrouwenrechten

In 1922 vonden de eerste Tweede Kamerverkiezingen na de invoering van het vrouwenkiesrecht plaats. Van de zeven vrouwen die als parlementslid werden gekozen, kwamen er twee uit Groningen. Naast Agnes de Vries-Bruins was dat juriste Betsy Bakker-Nort. Zij had jarenlang Nederland doorkruist als propagandiste voor de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht. Bovendien was ze in 1914 in Groningen gepromoveerd op een proefschrift waarin ze de verhoudingen tussen de man en vrouw binnen het huwelijk bekritiseerde. Haar leven lang verzette ze zich tegen het huwelijksrecht en de handelingsonbekwaamheid van getrouwde vrouwen. Ze heeft de afschaffing van de Wet op handelingsonbekwaamheid in 1956 (!) helaas niet meer meegemaakt.

Beeld: Foto P.B. Kramer, Groninger Archieven

8. Roosje Vos (1860-1932)

Vakbondsvrouw en communistisch Statenlid

Roosje Vos stond aan de wieg van de eerste vakvereniging voor vrouwen, de Naaistersbond Allen Eén, die in 1897 werd opgericht. In de jaren daarna werkte ze onvermoeibaar aan de organisatie van allerlei vakbondsactiviteiten. Zo bedacht ze voor de ‘Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid’ in 1898 de ‘gruweltafel’: een tafel met daarop tentoongestelde kledingstukken waarbij de hoeveelheid werkuren en het verdiende loon werden vermeld. In Westeremden, waar ze vanaf 1903 woonde, raakte ze geïnteresseerd in het communisme en schreef een brochure over de taak van de vrouw in de strijd voor het communisme. Van 1919 tot 1927 was Vos namens de communisten actief in de Provinciale Staten van Groningen.

Beeld: Fotograaf onbekend, Wikimedia Commons

9. De Sigarenmeisjes van Champ-Clark

De eerste vrouwenstaking van Nederland

In december 1969 vond in Nieuwe Pekela de eerste vrouwenstaking van Nederland plaats. Nadat ze te horen hadden gekregen dat hun mannelijke collega’s tien gulden per week meer verdienden, legden de vrouwelijke arbeiders van de sigarenfabriek Champ-Clark hun werk neer. Middels een ‘steunlijst’ verzamelden de vrouwen handtekeningen en geld en stonden ze dagenlang met spandoeken bij de fabriek. Na veertien dagen staken kregen de ‘Sigarenmeisjes van Champ-Clark’ hun ontslagbrief. Op dat moment schakelden de stakende vrouwen de vakbond in. Uiteindelijk – na vier weken staken – gingen de directeuren overstag en behaalden de vrouwen hun gelijk. De overwinning werd uitgebreid gevierd met rookworst en bier in het plaatselijke café.

Beeld: Foto Carel Kral, uit het boek Kop d’r Veur

10. Hanneke Jagersma (1951)

De eerste en enige communistische burgemeester van Nederland

Tijdens haar studietijd werd Hanneke Jagersma politiek actief en in 1974 schreef ze zich in als lid van de Communistische Partij Nederland (CPN). In 1978 werd ze namens de CPN lid van de Provinciale Staten van Groningen. Vier jaar later werd ze tot burgemeester van Beerta benoemd. Jagersma was de tweede vrouwelijke burgemeester van Groningen, en de eerste – en achteraf gezien ook de laatste – CPN-burgemeester van Nederland. Ook was bij haar benoeming de jongste burgemeester van Nederland en werd ze de eerste burgemeester die tijdens haar ambtsperiode zwanger was en zwangerschapsverlof opnam.

Beeld: Foto Hans van Dijk, Anefo / Nationaal Archief

Dit blog is geschreven door historici Iris van den Brand (1994) en Sanne Meijer (1993). Zij schrijven een boek over Groninger vrouwen, dat in het najaar van 2022 verschijnt bij uitgeverij Passage.